अन्याय आणि हतबलतेची विस्मृतीत गेलेली कथा : काश्मीर फाईल्स

"इसे exodus नही genocide कहिए।"

(exodus : एखाद्या समूहाचं पलायन/स्थलांतर, genocide : वंशविच्छेद)

'काश्मीर फाईल्स' सुरु झाल्यावर अवघ्या काही मिनिटांतच हा संवाद पहिल्यांदा कानावर येतो. ज्यात एक प्रकारचा क्रोध, घृणा ओतप्रोत भरलेली आहे असा हा संवाद त्यानंतर वेळोवेळी आपल्याला ऐकवला जातो. सुरुवातीला प्रेक्षकाला कदाचित प्रश्न पडू शकतो की नक्की काय आहे हे exodus आणि genocide आणि genocide च्या ऐवजी exodus वापरल्याने असा काय फरक पडणार आहे? चित्रपटाच्या सुरुवातीला पडलेला हा प्रश्न आणि त्या प्रश्नाचं हृदय पिळवटून टाकणारं वेदनादायक उत्तर यातला प्रवास म्हणजे 'काश्मीर फाईल्स' हा चित्रपट.

१९९०-९२, २०१६ आणि सद्यकाळ अशा तीन कालरेषांवर (टाईमलाईन्स) हा चित्रपट घडतो आणि अरेखीय (नॉन-लिनिअर) पद्धतीने आपल्यापुढे सादर केला जातो. सचिन तेंडुलकर सारख्या भारताच्या लाडक्या सुपुत्राला इंडियन डॉग म्हणून हिणवून शिवीगाळ केली जाण्याचा प्रसंग हा चित्रपटाच्या सुरुवातीला बसणारा एक हलका अर्थात सॉफ्ट धक्का. त्यानंतर चित्रपटभर येऊ घातलेल्या अमानुष प्रसंगांच्या मालिकेसाठी प्रेक्षकाच्या मनाची बैठक तयार करण्यासाठी योजलेला एक छोटासा प्रसंग म्हणून याकडे पाहिलं जाऊ शकतं.

इस्लामी अत्याचार, पाकिस्तान पुरस्कृत धर्मांध अतिरेकी यांना काही वर्षांपूर्वी हिंदी चित्रसृष्टीत पडोसी मुल्क अशा गोंडस नावाने संबोधण्याची पद्धत होती. अर्थात अलीकडच्या काही वर्षांत आलेल्या चित्रपटांमध्ये ही चौकट मोडण्याचा प्रयत्न केला गेला असला तरी ती पूर्णतः मोडली जाईल असा प्रयत्न न करता सावधपणे पाऊल टाकण्याकडेच चित्रकर्त्यांचा कल असतो. 'काश्मीर फाईल्स' या सगळ्या सावध चौकटी मोडून, तोडून, विस्कटून, उखडून टाकून दूर भिरकावून देतो. चित्रपटात सावध मांडणी (किंवा subtlty) किंचितही आढळणार नाही. काश्मीर मधील इस्लामी अत्याचार, त्यातला पाकिस्तानचा हात, राज्यकर्त्यांचा नाकर्तेपणा ही आणि अशी काळी सत्य हा चित्रपट कोणाचीही भीडभाड न बाळगता उच्चरवाने आपल्यासमोर मांडतो. यातला हिंसाचार, क्रौर्य, सत्य हे इतकं हिडीस आणि क्रूर आहे की प्रेक्षकाला काही प्रसंगी वाटू शकतं की हे असे सगळे भयंकर प्रकार खरोखर घडले असतील का? आणि त्या सर्वांना एकाच छोट्याशा वाक्यात निरुत्तर करणारा संवाद आपल्या कानावर येऊन आदळतो. "कश्मीर का सच इतना सच है की वो झूठ लग सकता है"!!

विवेक अग्निहोत्री आणि त्यांच्या टीमने सुमारे ४ वर्षं अथक परिश्रम घेऊन, संशोधन करून, सरकारी कागदपत्रं, सरकारी अर्काईव्हज मधले व्हिडीओ बघून, हजारो काश्मीर विस्थापित आणि त्यांच्या नातेवाईकांशी चर्चा करून चित्रपटाची मांडणी केली. यातले असंख्य अनुभव, त्यातलं भीषण क्रौर्य, अगणित अत्याचार, सामूहिक बलात्कार, सामूहिक हत्याकांडं, मुंडकी उडवणे, अवयव छाटणे यांसारख्या अत्यंत अमानुष घटनांनी भरलेले आहेत की ते चित्रपटात जसेच्या तसे दाखवणं हे शक्यच नसलं तरीही अगदीच subtle राहून त्यांची सौम्य मांडणी करणं हे ही सर्वस्वी अशक्य होतं. आणि त्यामुळेच या चित्रपटातील घटना आणि प्रामुख्याने संवाद हे अतिशय टोकदार आहेत. सद्यस्थितीला थेट भिडणारे आहेत. तत्कालीन निष्क्रिय राजकारणी आणि तथाकथित चौथा स्तंभ असलेल्या प्रसारमाध्यमं यांच्या दुतोंडीपणावर आसूड ओढणारे आहेत.

१९४६ मध्ये बंगालमध्ये ज्याप्रमाणे जिन्ना आणि सुऱ्हावर्दी यांनी मिळून 'डायरेक्ट अ‍ॅक्शन डे' घोषित करून मुस्लिमांद्वारे हिंदूंचं नृशंस हत्याकांड घडवून आणलं अगदी त्याच प्रकारे काश्मीरच्या खोऱ्यात तेथील मुस्लिम आणि पाक पुरस्कृत अतिरेकी यांच्या माध्यमातून अतिशय नियोजनबद्ध रीतीने १९-२०-२१ जानेवारी १९९० या तीन दिवसांत हिंदूंचा समूळ वंशविच्छेद केला गेला. १८ जानेवारीला तत्कालीन मुख्यमंत्री फारूक अब्दुल्ला यांनी राजीनामा दिला आणि राज्यपाल जगमोहन यांची नियुक्ती होऊन ते तिथे पोहोचेपर्यंत सुमारे ३ दिवस राज्य निर्नायकी अवस्थेत होतं. १५ मिनिटं पोलीस हटवा आणि मग हिंदूंची अवस्था बघा अशा खुल्या धमक्या देणाऱ्या धर्मांधांच्या हातात ७२ तास एखाद राज्य मिळाल्यावर त्यांनी तेथील हिंदूंची काय अवस्था केली असेल याचा आपण विचारही करू शकत नाही.

"रलीव (इस्लाम स्वीकारा), गलीव (मरा) या चलीव (पळून जा)" किंवा "अल सफा बट्टे दफा" (पंडितांनो काश्मीर सोडून जा) किंवा "काश्मीर बनेगा पाकिस्तान, पंडित औरतों के साथ पर पंडितोंके बगैर", "पंडितो, काश्मीर छोडो, लेकिन अपनी औरते छोड जाओ", "नारा ए तबलीग अल्ला हू अकबर" यांसारख्या महाभयंकर क्रूर, लाजिरवाण्या आणि हल्लेखोरांचा उद्देश पुरेसा स्पष्ट करणाऱ्या घोषणा जशाच्या तशा दाखवल्या आहेत. आणि त्याहून धक्कादायक म्हणजे अनेक प्रसंगांमध्ये या घोषणा लहान मुलांच्या तोंडी आलेल्या आहेत. साधारण याच अर्थाच्या घोषणा जेएनयुच्या विद्यार्थ्यांच्या तोंडी दाखवताना चित्रकर्त्यांनी योग्य तो मुद्दा प्रेक्षकांच्या मनावर ठसेल याची पूर्ण खबरदारी घेतली आहे. काळ बदलला, व्यक्ती बदलल्या, परिस्थिती बदलली तरीही काश्मिरातली परिस्थिती, काश्मीरला भारतापासून मुक्ती देण्याची मागणी करणारी देशद्रोही मानसिकता ही आहे तशीच आहे हे सद्यस्थितीतील "तुकडे गॅंग" च्या घोषणा आणि १९९० मधल्या काश्मिरी अतिरेक्यांच्या घोषणा यांच्यातल्या साम्याद्वारे अधोरेखित होतं

(जेएनयु) विद्यापीठाच्या भिंतींवर लेनिन, कार्ल मार्क्स यांची ठायीठायी दिसणारी चित्रं त्यांची वैचारिक दिशा स्पष्ट करतात. त्याचप्रमाणे भाईचारा, सच्चा मुसलमान वगैरे तुणतुणी न वाजवता आपल्याच मित्र आणि शेजारी बांधवांना पकडून देणारे काश्मिरी मुसलमान आणि त्यांना फूस लावणारे पाकिस्तानी मुसलमान हे ही जसे आहेत तसे थेट दाखवले जातात. काश्मीर मधील परिस्थिती चिघळत असतानाही ती आवरण्यासाठी काहीही न करणारे फारूक अब्दुल्लासारखे निर्लज्ज मुख्यमंत्री तसेच रेफ्युजी कॅम्पमधील भयंकर परिस्थिती पाहूनही तिकडे दुर्लक्ष करणारे मंत्री दिसतात आणि इस्लामी अतिरेक्यांना पाहून गर्भगळीत झालेले पोलीसही दाखवले जातात.

यातली अनेक पात्रं ही प्रातिनिधिक स्वरूपात आपल्या भेटीला येतात. २०-२५ पंडितांना निव्वळ हिंदू असल्याने आणि राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघाच्या विचारांचे असल्याने ठार मारलं याची ऑन स्क्रीन जाहीर कबुली देणारा बिट्टा कराटे आणि अनेक पंडितांच्या हत्याकांडात सहभागी असणारा, सातत्याने स्वतंत्र काश्मीरची मागणी करणारा आणि तरीही भारताच्या तत्कालीन पंतप्रधांकडून भेटीचं आमंत्रण दिलं जाणारा आणि अनेक मीडिया हाऊसेसद्वारा अनेक पुरस्कारांनी सन्मानित केला गेलेला देशद्रोही आणि इस्लामी अतिरेकी यासिन मलिक या दोन (आणि इतरही अनेक) अतिरेक्यांचं प्रातिनिधिक पात्र असलेला फारूक मलिक बिट्टा हा चिन्मय मांडलेकर यांनी अप्रतिम रंगवला आहे. अरुंधती रॉय, बरखा दत्त आणि अशा अनेक तथाकथित महिला विचारवंतांची प्रातिनिधिक भूमिका अर्थात प्रोफेसर राधिका मेननचं पात्र पल्लवी जोशी यांनी जिवंत केलं आहे. भयभीत काश्मिरी जनता, असहाय प्रशासन, नाकर्तं पोलीस खातं हे अनुक्रमे पुष्कर पंडित यांच्या भूमिकेत अनुपम खेर, आय ए एस ऑफिसर ब्रह्मदत्त अर्थात मिथुन चक्रवर्ती आणि डीजीपी अर्थात पुनीत इस्सर यांनी उत्कृष्टरित्या रेखाटल्या आहेत.

या सगळ्या ज्येष्ठांच्या मांदियाळीत तुलनेने नवीन आणि तरुण चेहरा असलेल्या दर्शन कुमार याने गोंधळलेला युवक ते विचारांची दिशा स्पष्ट झालेला तरुण कृष्णा पंडित उत्तम साकारला आहे. अर्थात त्याची भूमिका ही स्टोरीबॅक्ड आहे. त्याला पडद्यावर वावरण्यासाठी मिळालेला वेळ, चित्रपटाच्या अखेरीस येणारं स्वगत कम भाषण हे चित्रपटाचं एक महत्वाचं बलस्थान आहे. काश्मीरचा प्राचीन इतिहास, तेथील विद्वान, त्यांचे निरनिराळ्या क्षेत्रातील असंख्य शोध, तेथील शैक्षणिक प्रगती, ज्ञानदान करणारी कैक विद्यापीठं, हजारो ग्रंथ आणि या सर्वांवर इस्लामी धर्मांध माथेफिरुंच्या टोळ्यांनी केलेली अगणित अमानुष आक्रमणं या साऱ्यासाऱ्याचा लेखाजोखा चित्रपटाच्या अखेरीस आपल्या भेटीस येतो.

या चित्रपटातील एक अतिशय महत्वाचं अंग म्हणजे छायाचित्रण. लॉंग शॉटद्वारे दाखवले जाणारे बर्फाच्छादित पार्श्वभूमीवरील अंधार, स्फोट, मशिदींमधील घोषणा, हल्ले, खून आणि थोड्याच वेळात जणू काही झालंच नाही असा थंडगार प्रेताप्रमाणे पुन्हा दिसणारा बर्फाचा पांढरा रंग हा आपले राजकारणी आणि भारतातील उर्वरित राज्यांचा काश्मीर समस्येकडे बघण्याचा दृष्टिकोन याविषयी भाष्य करून जातो. त्याचप्रमाणे ट्रकमध्ये काश्मीरमधून पळून जात असताना पडद्यावर काळवंडलेलं आणि त्याचबरोबर झाडाच्या शेंड्यांनी झाकलेलं आकाश दिसतं आणि मुक्त आकाश अर्थात भयरहित भविष्य हे या काश्मिरी पंडितांसाठी किती अप्राप्य आहे, दिवास्वप्न आहे हे अधोरेखित केलं जातं. त्याचप्रमाणे पुष्करनाथ पंडित यांची भूमिका करणाऱ्या अनुपम खेर यांच्या महादेवाप्रमाणे निळ्या रंगात रंगवलेल्या परंतु अत्यंत भयभीत आणि दयनीय अवस्थेतल्या चेहऱ्याच्या क्लोजअपला चित्रपटाच्या पोस्टरवर आणि प्रमोशन्स/ट्रेलर्स मध्ये आवर्जून स्थान देणे ही देखील एक अतिशय विचारपूर्वक घेतलेली भूमिका आहे. आपला सनातन धर्म आणि देवदेवतांवर ओढवलेलं एक महासंकट या स्वरूपात प्रेक्षक चटकन त्या समस्येशी जोडले जातात.

चित्रपटात ठायीठायी पेरलेली काश्मिरी लोकगीतं ही चित्रपटाची भूमिका आणि  काश्मीरी पंडितांची असहाय उद्विग्नता मांडण्याच्या दृष्टीने अतिशय महत्वाची भूमिका निभावतात. पुष्कर पंडितांच्या तोंडी येणारी त्याचप्रमाणे अनेकदा बॅकग्राऊंडला ऐकू येणारी काश्मीरी लोकगीतं ही काश्मिरी विस्थापितांची काश्मिरातल्या आपल्या स्वतःच्या घरी परतण्याची अतीव इच्छा परंतु ते शक्य नसल्याने येणारी अगतिकता, हतबलता मांडून प्रेक्षकांना अक्षरशः घायाळ करतात.

वर म्हंटल्याप्रमाणे चित्रपटाची मांडणी थेट आहे. धोरणी किंवा ताकाला जाऊन भांडं लपवणारी नाही. ही मांडणी जागोजागी भेटणाऱ्या संवादांमधूनही दिसते. यात "चौथा स्तंभ अर्थात पत्रकारितेला राजकारण्यांची रखेल म्हंटलं जातं", शेख अब्दुल्लाच्या सरड्याप्रमाणे रंग बदलण्याच्या प्रवृत्तीवर आणि बदलत्या भौगोलिक स्थानानुसार (दिल्ली, जम्मू, काश्मीर) कम्युनिस्ट, कम्युनलिस्ट, नॅशनलिस्ट आणि सेक्युलरिस्ट अशी विविध रूपं साकारण्यावर ताशेरे ओढले जातात. प्रोफेसर राधिका मेनन आणि वैचारिक गोंधळ असणारा विद्यार्थी कृष्णा यांच्यातले अनेक संवाद तर कमाल जमून आले आहेत. काश्मिरींवर होणाऱ्या अन्याय, अत्याचारासंदर्भात निषेध व्यक्त करताना कृष्णा त्याला पिळवणूक म्हणतो तर प्रोफेसर राधिका मेनन त्याला निर्लज्जपणे समजावते की "अरे ही पिळवणूक नाही, हे राजकारण आहे". त्याचबरोबर प्रोफेसर राधिकाच्या "सत्ता त्यांची असली तरी (इको) सिस्टम आपली आहे", "आपल्याला उपाय द्यायचेच नाहीयेत, आपल्याला फक्त 'आशा' दाखवायची आहे की उपाय आहेत" यासारख्या धूर्त संवादांतून काश्मीर प्रश्न भडकवत ठेवू इच्छिणाऱ्या देशद्रोही विचारांचं शहरी नक्षलींच्या विचारांशी असणारं साम्य चतुराईने अधोरेखित केलं जातं.

काश्मीरमध्ये पंडितांवर झालेलय कैक हल्ल्यांचे आणि हत्याकांडाचे उल्लेख चित्रपटात येतात. पण त्यांचा उल्लेख इतक्या कमी वेळेपुरता होतो की त्याबद्दल अजून माहिती दाखवली जायला हवी होती असं आपल्याला वाटून जातं. अर्थात सुमारे तेराव्या शतकापासून होणारी माथेफिरू इस्लामी आक्रमणं अडीच तीन तासांत दाखवणं काम नक्कीच अवघड आहे. (अशा वेळी मनात सहज विचार डोकावून जातो की काश्मीर फाईल्सवर सिरीज यायला हवी ज्यात चित्रपटात वेळेअभावी दाखवायचे राहून गेलेले अनेक प्रसंग तपशीलवार मांडता येतील.). चित्रपटात दाखवताना प्रत्यक्षात घडलेल्या अनेक प्रसंगांमधील काही निवडक प्रसंग आणि पात्रं यांचं एकत्रीकरण करून ते आपल्यासमोर मांडले आहेत. चित्रपटात 'बट्टा मझार' (ब्राह्मणांची स्मशानभूमी) या सुमारे चौदाव्या शतकात झालेल्या पंडितांच्या नृशंस हत्याकांडाचा धावत उल्लेख येतो. सिकंदर बुतशिकन या अत्याचारी इस्लामी राज्यकर्त्याने काश्मीरमधील सुमारे लाखभर पंडितांसमोर दोनच पर्याय ठेवले एक म्हणजे जानवी तोडा (धर्म बदला) अथवा मृत्याला सामोरे जा. सर्व पंडित धैर्याने मृत्याला सामोरे गेले. त्यांना डाल लेक मध्ये बुडवून मारण्यात आलं आणि या घटनेनंतर त्यांच्या तोडलेल्या जानव्यांचा ढीग करण्यात आला ज्याचं वजन सुमारे सदतीस किलो भरलं. चित्रपटाच्या अखेरीस अगदी अलीकडे म्हणजे २००३ मध्ये झालेला नदीमार्ग हत्याकांडाचा प्रसंग तपशीलवार येतोच आणि त्याचबरोबर काश्मीरमधील गरीब शालेय शिक्षिका गिरीजा टिक्कूवर ओढवलेले नृशंस अत्याचारही दाखवले जातात. अर्थात प्रत्यक्षात झालेले अत्याचार, हिंसाचार, बलात्कार, हत्याकांड यांची अमानुषता इतकी भयंकर आहे की ते जसेच्या तसे दाखवले असते तर चित्रपटावर उथळ आणि बटबटीतपणाचे शिक्के लागले असते. त्यामुळे थेट प्रसंग दाखवण्याचा मोह टाळून ते किंचित सौम्य करून दाखवण्याचा दिग्दर्शकाचा निर्णय अतिशय योग्यच म्हंटला पाहिजे.

चित्रपटाच्या पूर्वार्धात अनेकदा येणारा "इसे exodus नही genocide कहिए" हा संवाद उत्तरार्धात जवळपास नाहीसा होतो. पण तो तसा संवाद का असतो, त्याचा अर्थ काय हे सुरुवातीला स्पष्टपणे समजावून सांगितलं जात नाही. पण आता शेवटाकडे त्या संवादाची गरज अर्थातच उरलेली नसते आणि तो समजावून सांगण्याचीही. कारण उरला असतो तो फक्त दाटल्या गळ्यांनी, भरल्या डोळ्यांनी आणि दाबल्या हुंदक्यांनी व्यापलेला अवकाश!

-हेरंब ओक

बंदिवान मी : What Ever Happened to Baby Jane? आणि Run

नुकतेच दोन अप्रतिम चित्रपट बघितले. मध्यवर्ती संकल्पना (basic theme) एकसारखीच असलेले. पण अगदी योगायोगाने. दोन्हींची संकल्पना जवळपास एकसारखीच आहे हे अजिबात माहित नव्हतं. पहिला म्हणजे 'What Ever Happened to Baby Jane?'. हा एका चित्रपट समूहावर कळला. तर दुसरा म्हणजे एकाने सुचवलेला Hulu Original चा गेल्यावर्षीचा 'Run'. आपल्या अतिशय जवळच्या(!) व्यक्तीवर' काहीएक कारणाने फार मोठा अन्याय करणे, त्रास देणे ही प्राथमिक संकल्पना. अर्थात दोन्हींमध्ये अन्याय करणाऱ्या व्यक्तीचे हेतू वेगवेगळे असले आणि त्यांच्या अशा प्रकारे वागण्याचं त्यांनी केलेलं समर्थनही अगदीच भिन्न पद्धतीचं असलं तरीही दोन्हींमध्ये अन्यायग्रस्त व्यक्तीवर होणारा परिणाम, तिला होणारा त्रास हा बाह्यदर्शनी जवळपास सारखाच. दोन्ही चित्रपटांत प्रमुख पात्रं म्हणून दोन स्त्रिया आहेत हे अजून एक साम्य. Baby Jane हा त्याकाळच्या बेटी डेव्हिस सारख्या तगड्या नावामुळे सुप्रसिद्ध असला तरी कालानुरूप किंचित विसंगत वाटू शकतो. तर Run मध्ये सॅरा पॉल्सन उल्लेखनीय. 

जाता जाता : Run चा दिग्दर्शक आणि सहलेखक असलेल्या अनीश चगंतीचा २०१८ साली आलेला Searching ही अजिबात न चुकवण्यासारखाच. 

घटिका-पळे-तासांचं ओलीसनाट्य : द दाख(ग) - De Dag (The Day)

'इनसाईड मॅन', 'रिफिफी' (फ्रेंच), 'डॉग डे आफ्टरनून', 'द किलिंग' (स्टॅनली क्युब्रिक दिग्दर्शित) आणि सध्या तुफान गाजत असलेली 'मनी हाईस्ट' ही बँकेवरील दरोडा आणि ओघाने येणारं ओलीसनाट्य या विषयावरील चित्रपट/सिरीज मधील काही मातब्बर नावं. परंतु 'द दाख (ग)' किंवा De Dag (The Day) या नावाची बेल्जियन सिरीज या महत्वपूर्ण नावांच्याही एक पाऊल पुढे टाकत बँकदरोडा आणि ओलीसनाट्य संकल्पनेतला एक सर्वस्वी नवीन अनुभव प्रेक्षकांना देते.

दरोडनाट्याला सुरुवात झाल्यापासून पुढे साधारण २४ तासांत घडणाऱ्या घटना असा या सिरीजचा आलेख आहे ज्यात एक दरोडा आणि त्याला संलग्न असलेल्या दोन (किंवा तीन) ओलीस प्रकरणांचा समावेश होतो. सिरीज सुरुवातीपासूनच आपला गंभीर स्वभाव धरून ठेवते. उगाच विनोदी प्रसंग, दरोडेखोरांचं व्यक्तिगत आयुष्य, प्रेमप्रकरणं, घटस्फोट, तुरुंगवाऱ्या, गुन्हेगारी पार्श्वभूमी, गरिबी असं विनाकारण पाल्हाळ लावलं जात नाही. त्या त्या संदर्भाला आवश्यक तेवढा स्पर्श करून मालिका वेगाने पुढे सरकते हा एक अतिशय महत्वाचा प्लसपॉईंट जो बऱ्याच अमेरिकन सिरीज मध्ये दुय्यमस्थानी असतो. प्रत्येकी तीन एपिसोड्स असलेली तीन पर्वांची (सिझन्स) ब्रिटिश 'हाऊस ऑफ कार्ड्स' अमेरिकेत रूपांतरित होताना ६ सिझन्सपर्यंत ताणली जाणे किंवा 'द किलिंग' या डॅनिश मर्डर मिस्ट्रीच्या अमेरिकन रूपांतरात मूळच्या एका सिझन साठी दोन सिझन्स खर्ची घातले जाणे ही काही चटकन आठ्वलेली उदाहरणं. तर सुदैवाने 'द दाख' मध्ये हे टाळलं जातं.

दुसरा महत्वाचा मुद्दा म्हणजे प्रत्येक एपिसोडची (शब्दशः) दोन दृष्टिकोनांतून केलेली मांडणी. विषम एपिसोडमध्ये बँकेच्या बाहेरील दृष्यं, पोलीस, नागरिक, मीडिया, स्पेशल युनिट्स, वाटाघाटी किंवा बोलणी करणारी टीम (negotiators) त्यांची तयारी, धावपळ तर सम एपिसोड्स मध्ये त्याच दरम्यान बँकेच्या आत काय परिस्थिती होती, काय घडामोडी घडत होत्या हे दाखवून दोन्हींचा सांधा बसवला जातो. थोडक्यता प्रत्येक दोन एपिसोड नंतर आपल्या मनात साधारण त्या तासा-दोन तासांमध्ये घडलेल्या विविध घटनांचं एक परिपूर्ण चित्र उभं राहतं. मांडणी आणि हाताळणीच्या दृष्टीने हे एक बऱ्यापैकी वेगळं पाऊल आहे. यापूर्वी 'वॅन्टेज पॉईंट' या चित्रपटात अशा प्रकारची मांडणी पाहिल्याचं आठवतंय. फरक इतकाच की त्यात एक महत्वाची घटना घडून जाते आणि ती वेगवेगळ्या अँगलने प्रेक्षकांना दाखवली जाते जेणेकरून प्रत्येक दृश्यातून काही नवीन माहिती मिळते. तर या मालिकेत तसं न होता दर दोन एपिसोड्सनंतर मालिका पुढे सरकत राहते. सुरुवातीला काही एपिसोड्स बघत असताना या मांडणीची सवय व्हायला थोडा वेळ लागू शकतो परंतु एकदा का सगळे साचे एकमेकांत बसायला लागले की आपणही मालिकेत गुंतून जातो. मालिकेतच नाही तर प्रत्येक पात्रात. वर म्हंटल्याप्रमाणे पात्रांची कौटुंबिक, सामाजिक पार्श्वभूमी एखाद दुसऱ्या प्रसंगात/ओळीत दाखवून मालिका पुढे सरकते. त्यासाठी एपिसोड खर्ची घातला जात नाही. आणि कदाचित त्यामुळेच आपण त्यातल्या इवो, वॉस, अर्ने, रोलॅंड, टॉमी, सुसान आणि सगळ्यात महत्वाची म्हणजे फ्रेया अशा सर्वच पात्रांबरोबर भावनिकरीत्या गुंतून जातो.

सुरुवातीला छोट्या छोट्या प्रसंगातून, पात्रांच्या वागणुकीतून त्यांच्या व्यक्तिमत्वाचा परिचय करून दिला जातो. वाटाघाटी करणाऱ्या टीमचा एकमेकांवरचा विश्वास आणि त्याच वेळी कठीण प्रसंगी दाखवावा लागणारा अविश्वास याबद्दलचे दोन-तीन छोटे छोटे प्रसंग फारच छान जमून आलेत. एकेका पात्राची ओळख होत गेल्यावर एपिसोडच्या शेवटी बसणारे धक्के, ट्विस्ट्स यामुळे तर प्रेक्षकांना दर वेळी सगळ्याचा नव्याने विचार करायला भाग पाडलं जातं. दरोडा, ओलीस, हातमिळवण्या, धमक्या, पलायनं अशी एकेक पायरी पार करत करत सिरीज शेवटाकडे निओ न्वार पद्धतीच्या घटनांची आठवण करून देऊन संपते.

आवर्जून उल्लेख करण्याची गोष्ट म्हणजे विलक्षण ताकदीचं पार्श्वसंगीत. वाढत जाणाऱ्या तणावांच्या प्रसंगांना तेवढ्याच तोलामोलाच्या पार्श्वसंगीताची उत्तम साथ मिळते. ही एक टिपिकल बिंज-वॉच करायची सिरीज आहे. कारण प्रत्येक एपिसोडचा शेवट एवढा विलक्षण गोंधळवून टाकणारा किंवा ट्विस्टेड आहे की पुढचा एपिसोड बघायला सुरुवात केल्याशिवाय आपण राहूच शकत नाही. त्यामुळे हा हा म्हणता सिरीज संपते आणि आपण लगेच इतर बिंज-वॉच करण्यायोग्य बेल्जियन सिरीज शोधायला लागतो.

गहिरा अंधार आणि अमर्याद पाऊस : तुंबाड !

“‘तुंबाड’ हा सर्वोत्कृष्ट भयपट आहे का?” या प्रश्नाचं उत्तर देण्यासाठी आपल्याला एक पाऊल मागे सरकून “‘तुंबाड’ हा भयपट आहे का?” या प्रश्नापासून सुरुवात करावी लागेल. किंवा मग “चार-दोन दचकवणारे प्रसंग असलेला चित्रपट म्हणजे भयपट असतो का?” किंवा “भरपूर अंधार असलेला, वेगवान घटना घडणारा आणि अधेमध्ये जरा घाबरवणारा चित्रपट म्हणजे भयपट असतो का?” अशा प्रकारचे प्रतिप्रश्न करावे लागतील. (नारायण धारपांच्या कथांवर आधारित असल्याने कदाचित त्याला सरळ भयपट हे विशेषण लागलं असावं हा अजून एक मुद्दा.) कारण या न्यायाने तुंबाड कदाचित भयपट होऊही शकेल. कारण गूढ गहिरा अंधार आणि सतत कोसळणारा अमर्याद पाऊस हे तुंबाडचे दोन अत्यंत महत्वाचे नायक आहेत. कारण ते अतिशय रूपकात्मक पद्धतीने निर्लज्ज पाप आणि कधीही न संपणारी लालसा/हाव यांचं प्रतिनिधित्व करणारे म्हणून वापरण्यात आले आहेत. जवळपास प्रत्येक प्रसंगात अंधार किंवा पाऊस आहेच आणि  कित्येकदा दोन्हीही आहेत. तसं पाहता तुंबाडमध्ये अनेक रूपकं वापरली आहेत.  गाभा, मूळ, लालसा, वासनांधता, हाव, शाप आणि पराजय या सगळ्या सगळ्यासाठी !!

स्वातंत्र्यपूर्व काळातल्या साधारण ३०-३५ वर्षांत ३-४ पिढ्यांमध्ये ही कथा घडते. आर्थिक असमानता, सामाजिक अन्याय, पूर्वजांपासून चालत आलेला शाप, लाचार गरिबी, अंधश्रद्धा, हाव, लोककथा, आद्यकथांमधले संदर्भ ,लालसेपायी शापाला ठोकर मारून आणि अनेकदा कोणत्याही मार्गाचा वापर करून अधिकाधिक श्रीमंत होण्याची धडपड या सगळ्यांना स्पर्श करत आणि सामावून घेत तुंबाडची कथा मार्गक्रमणा करत जाते. वर सांगितलेल्या दोन नायकांएवढाच किंवा त्यापेक्षाही महत्वाचा असणारा तुल्यबळ महानायक म्हणजे तुंबाड ची दृश्यात्मक परिणामकारकता. एकेका दृश्याची चौकट (फ्रेम) अत्यंत मेहनत घेऊन, कथेच्या बाजाला आणि प्रकृतीला न्याय देईल अशा तऱ्हेने मांडण्यात आली आहे. स्वातंत्र्यपूर्व काळ उभा करताना तेव्हाची घरं, वाहनं, प्रसंग, लोकांच्या आवडीनिवडी, सवयी अतिशय कल्पकतेने निवडून खऱ्या वाटतील अशा रीतीने उभ्या केल्या आहेत. घर, वाडा, बोळ, अंगण अशा सामान्य स्थळी घडणारे साधे प्रसंग अंधार, पाऊस आणि गूढ वातावरण याने अपेक्षेपेक्षा अधिक भयप्रद होतील अशा रीतीने मांडण्याचा प्रयत्न केला गेला आहे. प्रत्येक फ्रेममध्ये खास गडद टच देऊन चित्रपटाची गूढ प्रवृत्ती मेन्टेन्ड राहील याकडे कटाक्षाने लक्ष दिलं गेलं आहे. यासाठी उच्च दर्जाच्या छायाचित्रणाबद्दल सिनेमॅटोग्राफर पंकज कुमारचं विशेष कौतुक केलं पाहिजे. हे सगळं होत असताना चित्रपटाचा स्वतःचा पहिल्या क्षणापासून असणारा वेग हा शेवटच्या प्रसंगापर्यंत अबाधित राहिल याची कटाक्षाने दक्षता घेण्यात आली आहे.

 वर म्हंटल्याप्रमाणे हा लौकिकार्थाने भयपट न वाटण्याचं अजून एक कारण म्हणजे हा चित्रपट तत्सम प्रसंगांमधील सुरुवातीचे काही क्षण वगळता “बंद दारामागच्या खोलीत किंवा तळघरात काय आहे?” याबाबतचा कल्पनाविलास प्रेक्षकांना करू देत नाही. कारण सुरुवातीला काही वेळ भीतीदायक (काही प्रसंगी विनोदीही) आवाज ऐकवून काही क्षणातच तिथल्या प्रत्यक्ष अस्तित्वाचं आपल्याला पूर्ण दर्शन घडवतो. चित्रविचित्र आवाज ऐकवून, अचानक भुताला/आत्म्याला/पिशाच्चाला सामोरं उभं करून प्रेक्षकांना घाबरवून सोडणे हा या चित्रपटाचा उद्देश खचितच नाहीये. याउलट या अनुषंगाने येणाऱ्या मानवी भावभावना अधिकाधिक उच्च आणि गडद चित्रशैली वापरून मांडण्याला दिग्दर्शक अधिक महत्व देतो. लोभ, कुमार्ग, अविवेकीपणा, गैरमार्गाने मिळवलेलं धन, रंगेलपणा आणि या सगळ्यातून उत्पन्न झालेली अजून हाव असं हे एक पूर्णचक्र आहे. स्वतःच्या डोळ्यादेखत घडत असलेल्या चक्रात पुढची पिढी विनासायास न अडकली तरच नवल !

तुंबाड अनेक प्रश्नांची उत्तरं देण्याचं टाळतो किंवा त्यात सुस्पष्टता नाही. पण तो दिग्दर्शनातला ढिसाळपणा नसून मुद्दाम आणलेला धूसरपणा आहे. अशा प्रकारच्या गूढ चित्रपटांमध्ये काही जागा मुद्दाम मोकळ्या सोडून प्रेक्षकांच्या आकलनशक्ती आणि विचारक्षमतेला आव्हान देण्याचे प्रयत्न हुशार/प्रयोगशील दिग्दर्शक करत असतात. हा त्यातला प्रयत्न आहे. एखादा मुद्दा/प्रश्न पडद्यावर मांडला पण त्याचं उत्तर स्वतः दिग्दर्शक/लेखकाकडेचं नाहीये आणि त्यामुळे तो सोडून दिला अशा प्रकारच्या घिसाडघाईतून आलेला हा अर्धवटपणा नाही. तर अपूर्णतेतून निर्माण झालेल्या अनेक शक्यता मांडण्याचा हा प्रयत्न आहे.

चित्रपट पाहताना राहून राहून मनात येत राहिलेला मुद्दा म्हणजे हा चित्रपट हिंदी ऐवजी मराठीत का केला गेला नाही? कोकणातल्या ब्राह्मण कुटुंबातली केशवपन केलेली स्त्री स्वतःच्या १०-१२ वर्षांच्या मुलांशी हिंदी बोलताना ऐकून फारच विनोदी वाटतं. किंवा अगदी स्वातंत्र्यपूर्व काळातल्या पुण्यातही पुणेरी पाटी दाखवल्याबद्दल दिग्दर्शकाच्या तपशीलाबद्दल आग्रही असण्याचं आणि विनोदबुद्धीचं कौतुक वाटतंच मात्र त्याच वेळी ती पुणेरी पाटी हिंदीत बघून नक्कीच दाताखाली खडा आल्याचा भासही होतो. अगदी सहजतेने उपशीर्षकं (सबटायटल्स) पुरवता येण्याच्या काळात हे करता येणं सहज शक्य होतं. अर्थात अधिकाधिक प्रेक्षकांपर्यंत पोचण्यासाठी किंवा मराठी चित्रपटांच्या तिकीटाच्या किंमती वगैरे आर्थिक कारणांमुळे हे करता आलं नसेल असं मानायला जागा आहे.

चित्रपटात सुरुवातीला दिसणाऱ्या हस्तरच्या मूर्तीमधून मनात तयार होणारी हस्तरची प्रतिमा आणि कालांतराने दिसणारा हस्तर (आणि त्याची प्रतिरूपं) यात अतिप्रचंड तफावत आहे. तसंच भारतीय वंशाच्या/वळणाच्या पुराणकथेत उल्लेखलेला हस्तर आणि प्रत्यक्षात दिसणारा ममीसदृश अभारतीय हस्तर हा ही पचायला थोडा कठीण जातो हे ही नक्की.

तुंबाड आणि त्याच्या अप्रतिम दिग्दर्शन, छायांकन, वातावरण निर्मिती इ० बद्दल बोलून झाल्यावर संभाषणाची गाडी आपोआपच दिग्दर्शक राही अनिल बर्वेचा संघर्ष यावर येऊन ठेपते. चित्रपट अतिशय अप्रतिम आहेच पण तो खरोखरच त्या दर्जाचा आहे म्हणून. दिग्दर्शकाच्या अविरत आणि लांबलचक संघर्षामुळे तो ग्रेट आहे असं म्हणण्याची आवश्यकता नाही. उलट असं म्हणणं म्हणजे राहीच्या अप्रतिम दिग्दर्शनकौशल्यावर केलेला अन्याय आहे. दुर्दैवाने एखाद्या चित्रपटाच्या नशिबी अन्यांपेक्षा अधिक संघर्ष असतो एवढाच त्याचा अर्थ घेतला जावा. त्यामुळे तुंबाड अगदी आवर्जून आवर्जून बघायलाच हवा पण तो फक्त दिग्दर्शकाने केलेल्या संघर्षाला न्याय देण्यासाठी म्हणून नव्हे तर उत्तम निर्मितीमूल्य, दिग्दर्शन, छायाचित्रण, कथा/पटकथा असलेला हा चित्रपट त्या योग्यतेचा आहे म्हणून !!

कोरिअन सूडपटाच्या वळणाने जाणारी 'आज्जी'

अनेकदा चित्रपटांची पोस्टर्स फार बोलकी असतात. एका छोट्याश्या चित्रात संपूर्ण चित्रपटाचा पोत मांडणारी, एक वातावरण निर्मिती करणारी किंवा प्रेक्षकाला समोर काय बघायला मिळणार आहे याचं निमिषार्धात वर्णन करणारी. ‘आज्जी’ चित्रपटाचं पोस्टर अगदी असंच आहे. पण अगदी मिनिमलीस्टीक. एक प्लेन काळाकुट्ट चेहरा, भेदक डोळे आणि भडक कुंकू. बास. एवढंच.

ही एक सूडकथा आहे परंतु आपण नेहमी पाहतो तशी नव्हे. थोडी वेगळी. बऱ्यापैकी कोरिअन सुडकथांच्या वळणाने जाणारी. कसंबसं हातातोंडाची गाठ पाडू शकणाऱ्या एका निम्नआर्थिक स्तरातल्या चौकोनी कुटुंबावर एका काळरात्री अचानक एक मोठा आघात होतो. अर्थात सुरुवातीला साधा वाटणारा आघात थोड्याच वेळात मोठं रूप धारण करतो. पटत नसलं तरी गरिबीपायी तोंड बंद ठेवून अन्याय सहन करण्यावाचून कुठलाही पर्याय नसल्याचं कुटुंबाच्या लवकरच लक्षात येतं. मात्र आज्जीला हे मान्य नसतं. थोडेफार प्रयत्न करूनही काहीच हाती लागत नसल्याचं पाहून आज्जी मनोमन काहीतरी ठरवून तिच्या कामाला लागते. थोडीथोडी माहिती गोळा करत, लोकांना भेटत, त्यांचे उपकार शिरावर बाळगत, एकेक पायरी वर चढत ती हळूहळू आपल्या उद्दिष्टाच्या दिशेने मार्गक्रमणा करत जाते आणि अंतिमतः सूडाला परिणाम देते आणि मगच विराम घेते. मात्र हे सारं घडतं अतिशय संथपणे. पायरीपायरीने. अत्यंत मर्यादित संवादांच्या माध्यमातून. तसं पाहता कथेचा जीव एखाद्या शॉर्टफिल्म एवढा आहे. परंतु थोडे अधिक (कधी कधी अनावश्यकही) तपशील पुरवत कथेचा जीव वाढवल्याचा भास काही प्रसंगी होतो.

बऱ्यापैकी मंद गतीने पुढे सरकणाऱ्या या चित्रपटातल्या काही प्रसंगांतला बटबटीतपणा, रक्तपात हा प्रचंड धक्कादायक आहे. किमान हिंदीत तरी यापूर्वी कधीच न दाखवला गेलेला असा. काही निवडक प्रसंग खूपच भडक आहेत. म्हणजे दृश्यात्मक रीत्या फारच बोल्ड म्हणता येतील असे, वे टू ग्राफिकल, अंगावर येतील असे. वर कोरिअन सूडपटांचा उल्लेख केला तो निव्वळ याचसाठी. पण असे काही प्रसंग सोडता बाकी अन्य वेळ चित्रपट त्याच्या नॉर्मल संथ गतीत जात राहतो. बोलकं पोस्टर असा उल्लेख आला तो या अनुषंगाने. एक भडक कुंकू वगळता बाकी एकदम प्लेन काळाकुट्ट. चित्रपटाचा अधिकतम भाग हा रात्रीच्या अंधारात घडतो. परंतु यातले प्रसंग रात्रीच्या अंधारात अस्पष्ट घडताहेत असे दाखवलेले नाहीत. उलट काळरात्रीचा आणि पुढल्याही प्रत्येक रात्रीचा भीषण गडदपणा अंगावर येईल, घुसमट जाणवेल अशा सुस्पष्ट, ठसठशीत काळ्या रंगाच्या पार्श्वभूमीवर प्रत्येक घटना घडत जाते.

आपल्याकडे असणाऱ्या अत्यंत अत्यंत मर्यादित स्रोतांचा (रिसोर्सेस) वापर करत, दुखण्यांवर मात देत आज्जीने शेवटाकडे एका मोठ्या घटनेला परिणाम देणं हे वाखाणण्याजोगं आहे आणि सुषमा देशपांडेंनी ते फारच प्रभावीपणे पार पाडलं आहे. अतिशय कमी संवादांमध्ये देहबोलीचा प्रभावी वापर करत त्यांनी आज्जी अगदी जिवंत केली आहे. विकास कुमारचा लाचार आणि स्वार्थी इन्स्पेक्टर तसंच अभिषेक बॅनर्जीचा विक्षिप्त/विकृत 'धावले' अतिशय परिणामकारक झाले आहेत. पण सर्वात महत्वाचा म्हणजे कथा-पटकथा-संवाद-दिग्दर्शन सबकुछ असलेला देवाशीष मखीजा. भारतीय चित्रपटात इतके हिंस्र किंवा विकृत वाटावेत इतपत भडक प्रसंगांची मांडणी आणि चित्रीकरण करणं हे निश्चितच आव्हानात्मक आहे आणि ते मखीजाने लीलया पेललं आहे हे निश्चित.

कुठलाही चित्रपट परिपूर्ण नसतो त्याप्रमाणे ‘आज्जी’ ही नाहीच. निम्न आर्थिक आणि सामाजिक स्तरातल्या पात्रांकडून “हेल्प, फील, ऑप्शन” सारख्या सफाईदार इंग्रजी शब्दांची पेरणी खटकणारी आहे. तसंच काही अपवाद वगळता जवळपास प्रत्येक पात्र मराठीत असूनही सगळे संवाद मात्र हिंदीत आहेत. निदान तोंडदेखलंही मराठी वापरण्याची सूचकता दिग्दर्शकाला दाखवता आली नाही हे नक्कीच पटत नाही. परंतु एकूण चित्रपटाच्या तुलनेत हे दोष अगदीच दुर्लक्ष करण्याजोगे आहेत.

हा चित्रपट ‘मस्ट वॉच’ आहे का? तर भडक, बोल्ड मांडणी, रक्तपात यांचं वावडं असणाऱ्यांसाठी नक्कीच नाही. देशोदेशीच्या सूडपटांचे नियमित प्रेक्षक असलेल्यांसाठीही कदाचित नाही. परंतु हिंदीत सूडपटाचा एक नवीन वेगळा प्रयत्न म्हणून ज्यांना एक अनुभव घ्यायची इच्छा आहे त्या सर्वांसाठी मात्र निश्चितच !!

डोळसपणे पाहण्याचा अंधाधून

निव्वळ स्वतःच्या नावावर प्रेक्षकांना चित्रपटगृहात खेचून आणण्याचं कसब सध्याच्या ज्या दिग्दर्शकांमध्ये आहे त्यात जेमतेम चारेक (आणि हा पाचवा) चित्रपट नावावर असणाऱ्या श्रीराम राघवनचं नाव नक्कीच फार वरचं आहे आणि कदाचित एखादा अपवाद वगळता जवळपास एकाही चित्रपटात राघवन प्रेक्षकांना निराश करत नाही. राघवनचा प्रमुख भर असतो तो ट्रीटमेंटवर. त्यात स्टाईल असते, वेग असतो, सफाईदारपणा असतो, गोंधळ असतो. थोडक्यात निओ-न्वारसाठी आवश्यक असलेला प्रत्येक घटक असतो. इतकंच काय तर चित्रपटाच्या शीर्षकात पण एक खुबी असते. ‘एक हसीना थी’ मधला ‘थी’ जेवढा महत्वाचा तेवढाच सूडाला वाहिलेल्या ‘बदलापूर’ मधला ‘बदला’. तेच चातुर्य आताच्या ‘अंधाधून’ या शीर्षकात. आता 'अंदाधुंद' या शब्दानंतर शक्यतो 'गोळीबार' (जो या चित्रपटातही आहे) याच शब्दाची सवय असलेया आपल्या कानांना आणि मेंदूला तोच शब्द एक अंध संगीतकार-गायक नायक असलेल्या चित्रपटाच्या शीर्षकात वापरताना तो फिरवून ‘अंधा-धून’ म्हणून ऐकवण्याचं कौशल्य तितकंच विलक्षण!

राघवनच्या चित्रपटाचा एक बऱ्यापैकी ठरलेला पॅटर्न असतो. प्रचंड वेगाने घडणाऱ्या धक्कादायक घडामोडींनी भरलेला पूर्वार्ध, समाजमान्य नसलेला रोमान्स किंवा विवाहबाह्य संबंध, जुन्या हिंदी चित्रपट/संगीत/कलाकार/गाणी/संवाद यांच्या संदर्भांची ठायी ठायी केलेली दृश्यात्मक पेरणी, प्रत्येक पात्राचं कुठल्या ना कुठल्या अपरिहार्य कारणाने का होईना पण चुकीच्या कृत्यात/गुन्ह्यात अडकणं आणि त्यामुळे त्याला (पात्राला) असणारी एक गडद किनार किंवा ग्रे शेड. ही भट्टी दर वेळी इतकी खमंग जमून येते की पट्टीच्या सुगरणीलाही कॉम्प्लेक्स यावा.

अंधाधून मधली भेळही अशीच नेहमीप्रमाणेच खुसखुशीतपणे जमून आली आहे. त्याला कारणही तसंच आहे. सिनियर मोस्ट तब्बू पासून ते थेट दीडफुटी छोटू पर्यंत सगळ्यांनी केलेले भन्नाट अभिनय. तब्बूच्या तोडीस तोड वावरणारे आयुष्मान खुराणा आणि राधिका आपटे आहेत तसेच राघवनचे नेहमीचे यशस्वी अश्विनी कळसेकर आणि झाकीर हुसेनही.

अंध नायक आकाश (खुराणा) संगीत शिकवून आणि पियानो वाजवून उदरनिर्वाह चालवत असतो. परंतु प्रत्यक्षात तो अंध असल्याचा अभिनय करत असतो. आता यात स्पॉयलर अलर्ट देण्यासारखं काहीही नाही. कारण चित्रपट सुरु झाल्यावर जेमतेम अर्ध्या तासाच्या आतच हे तथाकथित रहस्य फुटतं. किंबहुना त्यात रहस्य असंही काहीच नाही कारण ट्रेलर मध्येही ते स्पष्टपणे दाखवलं आहेच. तर हा नायक त्याच्या दुर्दैवाने चुकीच्या वेळी चुकीच्या ठिकाणी पोचतो आणि अनवधानाने काही दुष्कृत्यांचा साक्षीदार बनतो. त्यातून सुटका करण्याच्या खटपटीत पहिलंच पाऊल इतकं चुकीचं पडतं की ते सावरताना गुंता वाढत वाढत जाऊन जीवावर बेतण्याची पाळी येते. अशा असंख्य वेगवान घटना आणि गुंत्यांच्या शिड्या चढत चढत चित्रपट मध्यंतरापर्यंत जबरदस्त लेवलला जाऊन पोचतो. तोच किंबहुना प्रसंगी थोडा अधिक वेगही मध्यंतरानंतर सुरुवातीला जाणवतो. नंतर पात्र, प्रसंग यांची सरमिसळ होऊन अनेक उपकथानकं जोडल्यासारखी वाटतात. या अनेक उपकथानकांच्या अनेकानेक उभ्या आडव्या धाग्यांमधला कुठला धागा महत्वाचा किंवा धरून ठेवण्यासारखा आहे या गोंधळात प्रेक्षक नक्कीच पडतो. पण दुर्दैवाने थोड्याफार अशाच द्वंद्वात खुद्द दिग्दर्शक देखील अडकल्यासारखा वाटतो. थोड्याफार फरकाने प्रत्येक चित्रपटात शेवटाच्या दिशेने प्रवास करताना राघवन याच द्वंद्वात अडकल्यासारखा वाटतो असं म्हंटलं तर वावगं ठरू नये. अर्थात सुरुवातीपासून मिळणारा जबरदस्त अनुभव पाहता शेवटचा थोडासा गोंधळ दुर्लक्ष करता येण्याजोगा ठरतो हेही तितकंच खरं. या सगळ्या धावपळीत आणि गडबडगोंधळात कथानकाचा एक भाग म्हणून वेळोवेळी वाजणारी गाणी आणि पियानोचे सुश्राव्य पीसेस यांचा उल्लेख अनिवार्यच.

वरवर पाहता चित्रपट एका तथाकथित पॉझीटीव नोटवर संपतो. पण अगदी शेवटचा क्षण आणि नायकाची बॉडी लँग्वेज पाहता ओपनएन्डेड ठेवल्याचाही आभास निर्माण करतो. अर्थात कुठला शेवट स्वीकारायचा हे राघवन प्रेक्षकांवरच सोडतो. थोडक्यात जबरदस्त वेगाच्या आणि गुंत्याच्या धुंदीत अडकवून टाकणारा ‘अंधाधून’ आवर्जून आवर्जून पाहण्यासारखाच... पण डोळसपणे !!

ता क : जाता जाता आवर्जून नोंदवण्यासारखं निरीक्षण म्हणजे सुरुवातीला दाखवल्या जाणाऱ्या नामनिर्देशनांत (क्रेडिट्स) चित्रहार आणि छायागीतचा आवर्जून उल्लेख करणं हे श्रीराम राघवनचं ७०-८० च्या दशकातल्या हिंदी चित्रपट आणि हिंदी चित्रपटसंगीतावरचं प्रेम अधोरेखित करणारं !

नॉट सो सेक्रड गेम्स !

नुकताच एक फार अर्थपूर्ण शेर वाचनात आला.

छप के बिकते थे जो अखबार..

इन दिनों वो बिक के छपा करते है !

लोकशाहीच्या चौथ्या स्तंभाला वेळोवेळी देशोदेशींच्या राजकारणी, उद्योगपती, माफिया, विरोधी पक्ष, करमणूक जगत इत्यादींनी आपली बटीक म्हणून वापरल्याची असंख्य उदाहरणं आहेत. चौथ्या स्तंभाचा उपयोग करून जनमताचा कल चाचपणे, जनमत बदलणे किंवा हवे त्या दिशेला जनमताचा रेटा वळवणे, खोट्या कथा पसरवणे, असत्य/अर्धसत्य/अल्पसत्य बातम्या पेरणे,  खोटे सर्वे घेऊन त्यांचे निकाल छापणे, विशिष्ठ जात-धर्माबद्दलच्याच बातम्या छापणे किंवा दाबणे, किंवा फक्त मथळे वाचून मते बनवणाऱ्या 'अभिजनां' ना लक्ष्य करून खोडसाळ मथळा छापून, पुढे प्रश्नचिन्ह देऊन प्रत्यक्ष बातमीत मात्र वेगळेच तपशील देणे असे असंख्य प्रकार नियमितपणे होताना आढळतात. कालांतराने लोकांची वर्तमानपत्र वाचण्याची कमी होत चाललेली किंवा मोडलेली सवय लक्षात घेता या खोडसाळ शक्तींनी आपले लक्ष वृत्तपत्र किंवा मिडिया यांपुरतंच मर्यादित न ठेवता अन्य लोकप्रिय माध्यमाच्या दिशेने वळवण्याचा प्रयत्न केला आणि त्याला देशाच्या दुर्दैवाने प्रमाणाबाहेर यश लाभू लागलं. आणि ते माध्यम म्हणजे, वेल.. नो प्राईजेस फॉर गेसिंग, चित्रपट माध्यम. अर्थात चित्रपट माध्यमाला एक विशिष्ठ अजेंडा डोळ्यासमोर ठेवून किंवा प्रसाराचं (Propaganda) माध्यम म्हणून वापरण्याचा प्रयोग या माध्यमाच्या जन्मापासून चालत आला आहे असं म्हंटलं तर ती अजिबात अतिशयोक्ती ठरू नये. परंतु गेल्या काही वर्षांत मात्र याचा वापर फारच वाढल्याचं, चित्रपट/राजकारण/देशांतर्गत परिस्थिती/निवडणुका यांच्याबद्दल नियमित अपडेटेड असणाऱ्या आणि कुठलेही पूर्वग्रह न बाळगता, सारासार विचार करणाऱ्या कुठल्याही व्यक्तीच्या अगदी सहज लक्षात येऊ शकतं. आणि यासाठी कुठली उदाहरणंही द्यावी लागतील असंही मला वाटत नाही.

अर्थात हे सगळं प्रकर्षाने आठवण्याचं आणि एवढं लाउड थिंकिंग करण्याचं कारण म्हणजे नुकतीच नेटफ्लिक्सवर रिलीज झालेली विक्रम चंद्र यांच्या २००६ साली प्रकाशित झालेल्या 'सेक्रड गेम्स' या कादंबरीवर आधारित त्याच नावाची सिरीज. सर्वसाधारणपणे प्रॉपगॅंडा चित्रपट/मालिकांमध्ये आढळणारा अलिखित नियम इथेही कटाक्षाने पाळला गेलेला आहे. म्हणजे दर्शनी भागाची मांडणी, कथावस्तू ही एका सामान्य दरिद्री मराठी ब्राह्मण कुटुंबातल्या मुलाचा दरिद्री बालपण ते मुंबईचा अनधिकृत सर्वेसर्वा होण्याचा प्रवास या रुपात आपल्या समोर येते. पण त्याचवेळी पार्श्वभूमीवर हिडन अजेंडा राबवला जात असतो. सुरुवात होते ती प्रत्येक एपिसोडच्या संस्कृत किंवा संस्कृतोद्भव शीर्षकापासून. शीर्षक संस्कृत परंतु घडणारे प्रसंग मात्र अगदी विपरीत किंवा विकृत अर्थाने मांडलेले. सुरुवातीच्या काही मिनिटांतच "भगवानको लं* फर्क पडता है" सारखा प्रक्षोभक संवाद प्रमुख पात्राच्या तोंडी घालून मालिका निर्माते मालिकेची दिशा आणि हेतू स्पष्टपणे मांडण्यात कुठलीही आडकाठी करत नाहीत. पण बॉलीवूड मध्ये 'प्रसिद्ध' असणाऱ्या तथाकथित प्रस्थापितांविरुद्ध लिहिणाऱ्या/बोलणाऱ्या अनुराग कश्यप आणि विक्रमादित्य मोटवानी या नामांकित दिग्दर्शकद्वयीची ही मालिका असल्याने आपण त्या घटनेकडे दुर्लक्ष करून मालिका पुढे पाहायला लागतो. पण हळूहळू शीर्षकगीतात दिसणाऱ्या देवीदेवता, प्रत्येक एपिसोडच्या सुरुवातीला येणारी श्रीयंत्र सदृष चिन्हं अशा खुणा आपल्याला उठून दिसू लागतात. त्यामुळे निर्मात्यांच्या हेतूबद्दल नक्कीच एक मोठं प्रश्नचिन्ह आपल्या मनात उभं राहतं. त्यानंतर वारंवार दिसत राहतात ते रामायणाचे उल्लेख, रामानंद सागर यांच्या रामायणाचे प्रसंग, रामलीलेचे प्रसंग, किंवा उद्घाटन, लग्न काहीही असो पण ते अट्टहासाने रामायणाच्या प्रसंगांच्याच पार्श्वभूमीवर घडवण्याचा दिग्दर्शकद्वयीचा आग्रह आणि तसं पाहता रूढार्थाने त्याचा कुठेही कनेक्ट नसताना !! किंवा ब्राम्हण बापाची वेश्या/बाहेरख्याली पत्नी, प्रमुख भाग जिथे कथा प्रत्यक्षात उलगडत जाते तो एरिया म्हणजे 'गोपालमठ' (धारावी?), गन्स लपवण्यात आलेल्या विशालकाय गोडाऊनचं नाव 'वेद' असणे हे तपशीलही हेतुपुरस्सरपणे लादल्यासारखे वाटतात. आणि सगळ्यात शेवटी दाखवला जातो तो मुंबईवर होऊ घातलेल्या हल्ल्याचा प्रमुख मास्टरमाईंड हा अन्य कोणी नसून एक तथाकथित मोठा हिंदू संत असणं !! अर्थात हा प्रसंग आणि क्वांटिको, पीके, सिंघम-२, काला इत्यादींमधले प्रसंग यांच्यामधला एक 'समान दुवा' सुरुवातीला उल्लेख केल्याप्रमाणे नियमित अपडेटेड असणाऱ्या प्रेक्षकांच्या चटकन लक्षात येतोच.

ही दिग्दर्शकद्वयी सत्यपरिस्थितीचं चित्रण मांडण्याबद्दल आणि रेखीव पटकथेबद्दल विशेष प्रसिद्ध आहे. परंतु दुर्दैवाने त्या दोन्ही विभागांतही गोंधळ किंवा तडजोडी आढळतात. आपल्या रखेलीवर आपल्यासमोर पैसे उधळले म्हणून होऊ घातलेल्या हिंदू डॉनवर गोळ्यांचा वर्षाव करणारा आणि दुबईपर्यंत कनेक्शन्स असणारा मुसलमान डॉन त्याच हिंदू डॉनने काही दिवसांतच तिला सरळसरळ पळवून नेल्यावर मात्र काहीही न करता शांत बसून राहतो. बाबरी मशीद पतनाची दृश्यं तपशीलवार दाखवून मात्र त्याचा सूड म्हणून घडवल्या गेलेल्या मुंबई साखळी बॉम्बस्फोटांचा अगदी अगदी नगण्य उल्लेख. किंवा मग गणपतीला खरवसाचा नैवेद्य दाखवण्यासारखा निव्वळ हास्यास्पद प्रसंग. किंवा सुरुवातीला नायकाला मदत करणाऱ्या डॉनने एकाएकी सगळी रहस्य अर्धवट ठेवून कोडी घालून केलेली आत्महत्या हा तर निव्वळ मूर्खपणा वाटतो. त्या मूर्खपणाची तुलना फक्त डॅन ब्राऊनच्या 'ओरिजीन' मध्ये प्रमुख पात्राने आत्महत्या करून शेकडो कोडी घालून ठेवून २४ तास ताणून ठेवलेल्या बिनडोक पळापळीशीच होऊ शकते. किंवा मग गायतोंडे नावाच्या प्रमुख पात्राच्या तोंडी एकही धडका मराठी संवाद नसणे, किंवा परुळेकर (कादंबरीत याचं नाव पारूळकर आहे) नावाच्या प्रमुख पात्राच्या तोंडी आलेलं तोडकंमोडकं मराठी. गंमत म्हणजे काही लोक त्याला परुळेकर म्हणतात, काही पारुलकर तर काही परूलकर !!

खरं पाहायला गेलं तर ही एका साध्या भाईची गँगवॉर टाईप कथा आहे. साधा गरिबीतून वर येणारा गुंड एक एक टप्पे पार करत करत मुंबईच्या काळ्या दुनियेचा अनभिषिक्त सम्राट बनायची स्वप्नं पाहता पाहता हळूहळू एक दिवस खरंच तिथे पोचतो आणि या प्रवासाचं चित्रण म्हणजे ही कथा. आणि ही चावून चोथा झालेली कथाही आपण अन्य ठिकाणी पाहिलेल्या हजारो कथांप्रमाणेच आहे. पावलोपावली आढळणाऱ्या क्लिशेंनी अक्षरशः भरलेली. गरिबीतलं बालपण, स्थानिक भाईचं बोट धरून एक दिवस त्याच्याच खांद्यावर पाय ठेवून वर चढणारा कथानायक भाई, राजकारणी, पोलीस, बॉलीवूड या सगळयांना हवं तसं वळवणारा भाई, मग एक दिवस त्याचाही वाईट काळ येणे आणि मग विनाशाच्या दिशेने चालू होणारा प्रवास, आणि या सगळ्यात त्याच्या मागे हात धुवून लागलेला अंडर-परफॉर्मिंग इन्स्पेक्टर, त्याचा गडद भूतकाळ, त्याचं सहकारी आणि वरिष्ठांमध्ये नावडतं असणं हे सगळं सगळं आपण पाहिलेलं आहे. पण मग तरीही या वेबसिरीजला मिळणाऱ्या एवढ्या रेटिंगचं कारण काय? एक कारण कदाचित असं असेल की मूळ कादंबरी वाचलेल्यांना त्याची सिरीज मांडणी कशी असेल हे बघण्याची असलेली उत्सुकता (मी कादंबरी वाचलेली नाहीये.) किंवा दुसरं आणि महत्वाचं कारण म्हणजे अशा भाईछापच काय पण अन्य कुठल्याही हिंदी चित्रपट/मालिकेत न दिसलेले सेक्स, वासना, संभोग, नग्नता, विकृतपणा, क्षणोक्षणी येणाऱ्या शिव्या, व्यसनं आणि वेबसिरीज असल्याने सेन्सॉरबोर्ड आपलं 'घनता' वाकडं करू शकत नसल्याचा निर्मात्यांचा उन्माद या सगळ्यांचं एकत्रित मिश्रण !!

अर्थात काही गोष्टी वेगळ्या आहेत आणि खरोखर चांगल्याही आहेत. म्हणजे ठराविक काळानंतर येणारे देशाच्या राजकारणातले महत्वाचे प्रसंग, प्रमुख पात्राच्या तोंडून राजकारणी लोकांवर केली गेलेली टीका यांची मांडणी चांगली आहे. उदा थोडं तपशीलवार मांडलेलं शाहबानो प्रकरण आणि राजीव गांधी, रथयात्रा आणि धर्माचा उन्माद वगैरे गोष्टी थेट दाखवल्या आहेत. अप्रतिम दिग्दर्शन आणि छायाचित्रण यांचा एक उत्कृष्ट नमुना म्हणजे सैफ (लोकल पोलीस) आणि राधिका आपटे (रॉ) यांच्यात शेवटच्या काही मिनिटांत घडणारा हॉटेलमधला प्रसंग. काही कारणांमुळे त्यांच्यात (व्यावसायिक) गैरसमज झालेले असतात. त्यानंतर समेटासाठीची ही बैठक असते. सुरुवातीला दोघेही जरा गुश्श्यात असल्याने लॉंगशॉट घेऊन दोघांच्यामध्ये पिलर दाखवला आहे. सुरुवातीची भडास काढून झाल्यावर दोघेही एकेक पाउल पुढे टाकून समेट करायला तयार होतात आणि अचानक कॅमेरा हॉटेलच्या आतून दाखवला जातो, दोघेही एकाच फ्रेममध्ये असतात आणि आधीचा पिलर दोघांच्या मागे झाकला गेलेला असतो. असे काही भन्नाट प्रसंग आहेत. राधिका आणि सैफ या दोघांनीही सिरीजमधलं आपापलं स्थान ओळखून त्याला न्याय मिळेल अशा प्रकारे केलेला अभिनय ही जमेची बाजू. पण सगळ्यात जबरदस्त वावर आहे तो जितेंद्र जोशीचा. प्रसंगानुरूप बदलणारी संवादफेक, आवाज, हावभाव आणि बिनधास्त वावर या सगळ्यामुळे तो एकदम सच्चा कॉन्स्टेबल वाटतो.

दुर्दैवाने चांगल्या किंवा मला आवडलेल्या/पटलेल्या गोष्टींची यादी आणि खटकलेल्या गोष्टींची यादी यांच्या लांबीची कुठेच तुलना होऊ शकत नाही. अर्थात म्हणून कोणी ही मालिका बघू नये का? किंवा मालिकेवर बंदी आणावी का? तर नाही आणि नाही. तसं अजिबात नाही. मी तर म्हणेन प्रत्येकाने आवर्जून बघावी. पण बघाल ते समजून उमजून बघा. नीट अर्थ समजून घेऊन बघा. बी यॉर ओन जज. तसंच बंदी वगैरेचा तर संबंधही नाही. मी व्यक्तिशः कुठल्याही बंदीच्या विरुद्धच आहे. पण म्हणून असत्य पुढे रेटणं हे कितपत योग्य आहे हे पाहणं आणि शीर्षकातलं 'पावित्र्य' कंटेंटमध्ये कितपत राखलं जातं हेही पाहणं हा शेवटी ज्याच्या त्याच्या सद्सद्विवेकबुद्धीचा प्रश्न आहे !!

तळटीप : विक्रमादित्य मोटवानीने या मालिकेवर काम करायला *२०१४* पासून सुरुवात केली हा नक्कीच योगायोग नसावा!!